KIRIM YERLİ KAYNAKLARINA GÖRE XVIII. YÜZYILDA KIRIM HANLIĞI’NDA MEŞÂYİH MAKAMI – THE OFFICE OF SHEIKHS IN THE CARIMMEAN KHANATE IN THE 19th CENTURY UNDER THE LIGHT OF CARIMMEAN RESOURCES

DERYA DERİN PAŞAOĞLU

ÖZ                                                                                                                

Altın Orda Hanlığı’nda İslâmlaşma süreci, Harezm coğrafyasının ilmi birikimi ile beslenmiştir. Altın Orda’nın ardından Kırım Hanlığı, bir yandan Cengîz ananesine bağlılığı ile Altın Orda mirasını taşırken öte yandan Osmanlı Devleti’nin himayesinde İslâm halifesine bağlı Türk-İslâm kimliğini korumuştur. Söz konusu kimliğin şekillenmesinde XIII. ve XIV. yüzyılda Türkistan’da ve Anadolu’daki sufî hareketlerin ve sonrasında Osmanlı Devleti’nin dinî ve siyasî politikalarının etkisi olmuştur. Halvetiyye tarikatı ağırlıkta olmak üzere bu coğrafyada etkin olan Celvetiyye, Kâdiriyye, Mevleviyye, Gülşeniyye, Nakşibendiyye Tarikatlarına mensup şeyhlerin varlığıyla şekillenen sûfiliğin kimliği tespit edilmeye çalışılırken öte yandan şeyhler ve mensubu bulundukları tarikatlardan yola çıkarak Kırım Hanlığı coğrafyasındaki sûfî varlığı ve hanlığın yönetiminde söz sahibi olan meşâyih sınıfı üzerinde durulacaktır.

Anahtar Sözcükler: Kırım Hanlığı, Halvetiyye, Kırım Uleması, Kırım şeyhleri, Altın Orda Hanlığı.

ABSTRACT

The scientific and intellectual knowledge, and scholars in the Khorezm region contributed very much to the Islamization process of the Golden Horde Khanate. After the Golden Horde Khanate, the Crimean Khanate, on the one hand, held on to the Golden Horde heritage and kept the traditions of Genghis Khan as well, it sustained its Turkish-Islamic identity adhered to Islam Khalif under the rule of the Ottoman State. The Sufi movements in Turkistan and Anatolia in the 18 and 19 th centuries, and the political and religious policies of the Ottoman State played some crucial roles in the formation of this identity. This study deals with the Turkis-Islamic identity formed with the supports of the Seikhs of Khalwatiyye, Jelvetiyye, Qadiriyya, Mevleviyye, Gulsheniyye, Naqshbandiyye cults. The study also dwells on the roles the sufi philosophy and the office of Seikhs played in the administrative body of the Khanate.

Keywords: Crimean Khanate, Khalwatiyye, Crimean Sheikhs, Golden Horde Khanate